The present memoir has two main aims: to document the work done in gravimetric data acquisition in Belgium, going back to the nineteenth century, and to calculate and discuss a new Bouguer anomaly map based on a novel approach with a varying reduction density. Gravity measurements have three main applications: metrology (to locally calibrate instruments such as balances), geology (to understand the local subsoil at varying depths), and geodesy. The first heading of the memoir places the Belgian part of the geoid in the framework of a general presentation of the world geoid. It is used to locate oneself with GPS in altitude with a precision of 2 cm, the Belgian geoid being one of the most detailed in the world because of the very high gravity coverage. Some theoretical considerations concerning gravity measurement, and the realisation of modern networks, are presented in the second and third headings respectively. Since geological interpretation of the Bouguer anomaly map is the main concern of the geological community, the fourth heading gives an overview of the history of gravity acquisition in Belgium and the related evolution of the Bouguer map, giving some short biographical notes about scientists who intensively participated in the gravity acquisition. The fifth heading discusses the development of a new Bouguer map calculated with varying reduction density, adapted to the Belgian subsoil. To reach this goal it was necessary to make use of the bathymetric map of the Palaeozoic and the topographic map of the younger unconsolidated cover rocks. The last heading is concerned with the geological interpretation of the spatial variation of gravity in Belgium, and discusses both the existing scientific literature and the peculiarities of the new Bouguer anomaly map produced in 2011 (this work). Résumé Ce mémoire a deux objectifs principaux: d’une part documenter le travail réalisé pour l’acquisition des données gravimétriques belges de terrain depuis le XIXe siècle, et d’autre part la réalisation d’une nouvelle carte de Bouguer calculée avec une densité de réduction variable. La gravimétrie a trois principaux domaines d’application : la métrologie (pour la calibration locale d’appareils tels que des balances), la géologie (pour comprendre le sous-sol local à différentes profondeurs) et la géodésie. Dans le premier chapitre de ce mémoire, nous présentons le géoïde de Belgique dans le cadre du géoïde mondial. Celui-ci est utilisé pour se positionner en altitude avec les GPS avec une précision de 2 cm ; en Belgique, il est un des meilleurs du monde grâce à la grande densité de la couverture gravimétrique belge. Les deuxième et troisième chapitres présentent des considérations théoriques sur la gravimétrie et la manière de réaliser des réseaux modernes. Comme l’interprétation géologique de la carte de Bouguer est une préoccupation majeure de la communauté géologique, nous présentons dans le quatrième chapitre un historique des mesures gravimétriques en Belgique, l’évolution de la carte de Bouguer dans le temps, ainsi que des courtes notes biographiques sur les personnes intensivement impliquées dans l’acquisition des données de terrain. Le cinquième chapitre expose ce qui a été mis en oeuvre pour réaliser une carte de Bouguer avec une densité de réduction variable. Pour atteindre ce but, il a été nécessaire d’impliquer dans les calculs la carte bathymétrique du Paléozoïque et la carte topographique de la couverture plus jeune. Le dernier chapitre est consacré à l’interprétation géologique de la carte de Bouguer belge, et inclut une revue de la littérature scientifique ainsi que l’interprétation des caractéristiques de la nouvelle carte de 2011 (ce travail). Samenvatting In deze verhandeling worden twee hoofddoelstellingen gesteld: enerzijds het documenteren van het geleverde werk op het gebied van gravimetrische data-acquisitie in België sinds de 19e eeuw, en anderzijds het maken van een nieuwe Bouguer-kaart met een variabele reductiedichtheid. Metingen van de zwaartekracht hebben drie toepassingsdomeinen: de metrologie (voor het lokaal ijken van toestellen zoals weegschalen), de geologie (voor het begrijpen van de lokale ondergrond op verschillende diepte) en de geodesie. Onder de eerste hoofding van deze verhandeling wordt het Belgische deel van de geoïde geplaatst binnen een algemene voorstelling van de globale geoïde. Deze wordt gebruikt om zich met GPS met een precisie van 2 cm te positioneren in de hoogte. Dit is één van de meest gedetailleerde modellen ter wereld gezien de zeer hoge densiteit van de gravimetrische bedekking van België. De tweede en derde hoofdstukken handelen over theoretische overwegingen betreffende zwaartekrachtmetingen, en over de wijze waarop moderne netwerken gerealiseerd worden. Aangezien de geologische interpretatie van de Bouguer-kaart steeds de belangrijkste bekommernis is van de geologische gemeenschap, wordt in het vierde hoofdstuk een overzicht gegeven van de geschiedenis van de gravimetrische metingen in België, en de daaraan gekoppelde evolutie van de Bouguer-kaart, met enkele korte biografische nota’s over personen die intensief deelgenomen hebben aan acquisitie van terreingegevens. Het vijfde hoofdstuk behandelt het opstellen van een nieuwe Bouguer-kaart met variabele reductiedichtheid, aangepast aan de specifieke Belgische ondergrond. Hiervoor was het noodzakelijk om een bathymetrische kaart van het Paleozoïcum en een topografische kaart van de jongere afdekkende lagen te betrekken bij de berekeningen. Het laatste hoofdstuk is gewijd aan de geologische interpretatie van de ruimtelijke variatie van de zwaartekracht in België, en behandelt zowel de bestaande wetenschappelijke literatuur als de kenmerken zichtbaar op de nieuwe kaart van de Bouguer-anomalie anno 2011 (dit werk).
Located in
Library
/
RBINS Staff Publications
This publication reports the fi rst discovery of mangrove remnants (traces of roots and wood) in the Belgian Miocene deposits and its associated ecosystem. They were found west of Antwerp, on the left bank of the Scheldt. The sudden death and disappearance of this living community are described. P e greater part of the examined remnants comes from hard stone blocks of different composition, indicated as lithifications. All of them originate from a horizon which could be observed in situ. This level may be considered as a lithostratigraphical unit, a Bed, named Deurganckdok Sandstone. In these hard blocks the following fossils were found: wood from Rhizophoraceae en Pinaceae, gonioaster-like starfish living in mud, irregular spatangiform sea urchins, a great diversity of often very well preserved ichnofossils, 46 species of molluscs, among which a for Belgium unknown pteropod species and two non-described taxa, and skulls of archeoceta and dolphins. Only the remnants of echinodermata seemed to better withstand the twofold chemical aggression. The anatomy of the wood remains was examined and their systematic position precised (cf. Supplement 1). The sandstones of this Member are characterised biostratigraphically by the presence of the gastropod taxa Vaginella austriaca Kittl, 1886 and Semicassis (S.) miolaevigatum gliberti nov. subsp. Also the association of the bivalves Glossus lunulatus crassus (Nyst & Westendorp, 1839) and Glossus burdigalensis cypriniformis (Nyst in Dewalque, 1868) is significant. Two taxa, new to science, are described: the bivalve Allogramma miocaenica sp. nov., and the gastropod Semicassis (S.) miolaevigatum gliberti nov. subsp. Each animal and plant group is systematically examined and the ecology is dealt with, the relevant bibliography each time being mentioned. The molluscs are treated separately in the second part of this issue. The life conditions, the death and the burying of the various groups, the rarity or absence of certain taxa are explained as far as possible. An interpretation of the subsequent events is put forward. P e lithifications are younger than the Edegem Sands and older than the Antwerp Sands and may consequently represent a facies of the Sands of Kiel. In addition to the regional geological context, the presence of a particular pteropod species and the dinofl agellate as-sociation discovered (cf. Supplement 2) confi rm this assumption. P e relation of the fauna with diverse other European faunas is discussed, in particular that from the Holy Cross Mountains in Poland (Badenian). Résumé Ce travail signale la découverte dans le Miocène belge de la rive gauche de l’Escaut, à l’ouest d’Anvers, de restes de mangroves (traces de racines et bois de palétuviers), de quelques communautés biologiques plus ou moins étroitement liées à leur environnement, la disparition et la mort soudaines de celles-ci. La plupart des restes examinés proviennent de blocs indurés de compositions variables, qualifiés pour cette raison de lithifications. Toutes auraient pour origine un horizon commun qui a pu être repéré in situ. Cet horizon particulier constitue une entité lithostratigraphique en soi au sein du Membre des Sables de Kiel de la Formation de Berchem. Le nom Grès du Deurganckdok désignera ce Lit.Les restes d’invertébrés ont subi une décalcifi cation et une éventuelle opalisation qui rend délicate leur détermination. Seuls les restes d’échinodermes ont mieux résisté à cette double agression chimique. Des bois de Rhizophoraceae et de Pinaceae, des astéries mudicoles goniastériformes, des échinides irréguliers, des ichnofossiles très diversifiés et quelquefois d’une extraordinaire finesse de préservation, 46 espèces de mollusques dont deux nouvelles espèces et une nouvelle présence d’un ptéropode, un crâne d’archaéocète et un crâne de delphinidé, ont été découverts dans ces blocs indurés. La présence des deux taxa de gastéropodes Vaginella austriaca Kittl, 1886 et Semicassis (S.) miolaevigatum gliberti nov. subsp. caractérise cet horizon. La présence des bivalves Glossus lunulatus crassus (Nyst & Westendorp, 1839) et Glossus burdigalensis cypriniformis (Nyst in Dewalque, 1868) est tout aussi importante. Deux taxa, nouveaux pour la science, sont décrits: le bivalve Allogramma miocaenica sp. nov. et le gastéropode Semicassis (S.) miolaevigatum gliberti nov. subsp. Chaque groupe biologique représenté fait l’objet d’un examen systématique accompagné de commentaires écologiques et de références bibliographiques les concernant. Les conditions de vie, de décès et d’enfouissement des divers groupes présents, la rareté ou l’absence complète de certains taxa, sont précisées et expliquées autant que faire se puisse. L’ana-tomie des bois fossiles a été étudiée et leur position systématique précisée (cf. Suppléments 1). Une interprétation de la succession des événements alors survenus est proposée. Ces lithications sont postérieures aux Sables d’Edegem et antérieures aux Sables d’Anvers, et représenteraient par conséquent un faciès particulier des Sables de Kiel. Outre le contexte géologique régional, une espèce de ptéropode et l’assemblage de dinofl agellés y recensés (cf. Supplément 2) justifient cette supposition. Les relations de ces faunes avec diverses faunes européennes sont discutées, en particulier avec la faune du Badénien des Holy Cross Mountains en Pologne. Samenvatting In deze publicatie wordt het voorkomen van mangroves (met resten van wortels en hout) en van het ermee geassocieerde ecosysteem voor het eerst in Belgische Miocene afzettingen aangetoond. Ze werden aangetroffen westelijk van Antwerpen, op de linkeroever van de Schelde. Het plotse afsterven en verdwijnen van deze levensgemeenschap wordt beschreven. Het grootste deel van de onderzochte resten is afkomstig van verharde blokken steen van verschillende samenstelling, aangeduid als lithificaties. Deze zijn alle afkomstig uit een horizon die in situ waargenomen kon worden. Dit laagje is een lithostratigrafische eenheid, een Bed, in het Lid van de Zanden van Kiel, Formatie van Berchem, en werd benoemd als Deurganckdok Zandstenen. De invertebratenresten zijn veelal ontkalkt en soms geopaliseerd, wat hun identificatie bemoeilijkt. Enkel de overblijf-selen van echinodermata bleken beter bestand tegen deze dubbele chemische aantasting. De fossiele houtresten werden anatomisch bestudeerd en hun systematische positie werd bepaald (cf. Supplement 1). In deze verharde blokken werden de volgende vondsten gedaan: hout van Rhizophoraceae en Pinaceae, goniaster-achtige in het slijk wonende zeesterren, onregelmatige spatangiforme zeeëgels, een grote verscheidendheid aan dikwijls zeer gedetailleerd bewaard gebleven ichnofossielen, 46 soorten mollusken, waaronder een voor België onbekende pteropo-densoort en twee onbeschreven taxa, schedels van archeoceten en dolfijnen. Twee taxa van gastropoden, Vaginella austriaca Kittl, 1886 en Semicassis (S.) miolaevigatum gliberti nov. subsp., kenmer-ken deze horizon. De associatie van de twee bivalven Glossus lunulatus crassus (Nyst & Westendorp, 1839) en Glossus burdigalensis cypriniformis (Nyst in Dewalque, 1868) is ook merkwaardig. Twee nieuwe taxa zijn beschreven, één bivalvia, Allogramma miocaenica sp. nov., en één gastropoda, Semicassis (S.) miolaevigatum gliberti nov. subsp. Elke dieren- en plantengroep wordt systematisch onderzocht en de ecologie wordt behandeld; de relevante bibliografie wordt telkens vermeld. De mollusken worden apart in het tweede deel van dit werk behandeld. De levensvoorwaarden, het afsterven en de inbedding van de verschillende groepen, de zeldzaamheid of afwezigheid van bepaalde taxa worden zo veel mogelijk verklaard. Een interpretatie van de opeenvolgende gebeurtenissen wordt voorgesteld. De lithificaties zijn jonger dan de Zanden van Edegem en ouder dan deze van Antwerpen en vertegenwoordigen dus waarschijnlijk een facies van de Zanden van Kiel. Buiten de regionale geologische context bevestigt het voorkomen van een bepaalde pteropodensoort en de dinoflagellaten associatie (cf. Supplement 2) deze veronderstelling. De relatie van de fauna met diverse andere Europese fauna’s wordt besproken, in het bijzonder met deze van het Heilig Kruis Gebergte in Polen (Badeniaan). Zusammenfassung In dieser Veröffentlichung wird die Anwesendheit von Mangrovenresten (Resten von Wurzelteilen und Holz) und dem damit assozierten Ökosystem zum ersten Mal in belgischen Miozänen Ablagerungen gefunden. Sie wurden angetroffen westlich von Antwerpen, am linken Ufer der Schelde. Das plötzliche Absterben und Verschwinden dieser Lebensgemeinschaften wird beschrieben. Das grösste Teil der untersuchten Resten kommen von verhärteten Steinblö-cken von unterschiedlichen Zusammenstellung, angedeutet als Lithifikationen. Diese kommen alle aus einem Horizont die in situ wahrnehmbar war. Dieser Horizont (Bett), genamt Deurganckdok Sandsteine, ist eine neue lithostratigrafische Einheit im Kiel Sande Glied der Berchem Formation. In diesen verhärteten Blöcken wurden folgendes angetroffen : Holz von Rhizophoraceae und Pinaceae, gonioaster-artige im Schlamm wohnende Seesterne, irregulare spatangiforme Seeigel, eine grösse Verschiedenheit an oft sehr detailliert konservierte Ichnofossilien, 46 Arten Mollusken, darunter eine für Belgien neue Pteropodenart und zwei unbeschriebene Taxa, Schädel von Archeoceten und Delfine. Die Invertebratenreste sind meistens entkalkt und manchmal opalisiert, was ihre Identifikation verschwert. Nur die Echinodermata-Reste zeigen besser wiederstandsfähig zu sein gegen diesen doppelten chemischen Angriff. Die fossile Holzreste wurden anatomisch untersucht und ihre systematische Position wurde bestimmt (cf. Supplement 1). Zwei Gastropodentaxa, Vaginella austriaca Kittl, 1886 und Semicassis (S.) miolaevigatum gliberti nov. subsp. charakterisieren dieser Horizont. Die Assoziation der beiden Bivalven Glossus lunulatus crassus (Nyst & Westendorp, 1839) und Glossus burdigalensis cypriniformis (Nyst in Dewalque, 1868) ist auch merkwürdig. Zwei neue Taxa wurden beschrieben, einer Bivalvia Allogramma miocaenica sp. nov., und einer Gastropoda Semicassis (S.) miolaevigatum gliberti nov. subsp. Jede Tier- und Pflanzengruppe wird systematisch undersucht und die Ökologie wird behandelt; die relevante Bibliografie wird immer vermeldet. Die Mollusken werden separat in dem zweiten Teil dieser Arbeit behandelt. Die Lebensbedin-gungen, das Absterben und die Einbettung der verschiedene Gruppen, die Seltenheit oder Abwesendheit bestimmter Taxa werden soviel wie möglich erklärt. Eine Interpretation der auffolgenden Ereignisse wird vorgeschlagen. Die Ablagerungen sind jünger als die Sänden von Edegem und älter als die Sande von Antwerpen und vertreten also wahrscheinlich eine Fazies von den Sande von Kiel. Ausserhalb der regionale geologische Kontext bestätigen das Vorkommen einer bestimmten Pteropodenart und ganz die Dinoflagellaten Flora (cf. Supplement 2) diese Voraussetzung. Die Relation der Fauna mit verschiedenen anderen Europäischen Faunas wird behandelt, ins besondere mit der vom Heiligenkreuzgebirge in Polen (Badenium).
Located in
Library
/
RBINS Staff Publications